6 Prill, 2025

shkruan: erletë rrustemi

 

“Për të qenë vetvetja, ndonjëherë duhet të jesh dikush tjetër.”
– Pajtim Statovci, nga romani “Crossing”

Një ditë më parë teksa po bëja scroll në tik-tok, më doli kjo thënie, kur pash emrin e autorit, më ngriti kurreshtjen dhe kërkova për Pajtimin. U ndjeva e zemëruar me vetën që më kishte shpëtuar një personalitet i shkrimeve e sidomos shqiptar. Sa inat!

Nëse do të përpiqeshe të gjeje një zë që shkrin kufijtë mes vendlindjes dhe mërgimit, mes realitetit dhe imagjinatës, mes asaj që je dhe asaj që të duhet të bëhesh për të mbijetuar – ai zë do të kishte emrin Pajtim Statovci.

I lindur në Kosovë më 1990, në një kohë kur hijet e luftës sapo kishin nisur të trazojnë tokën, Pajtimi u shpërngul në Finlandë me familjen e tij si shumë shqiptarë të tjerë që kërkonin strehë e jetë të qetë. Por historia nuk përfundon me ikjen; përkundrazi, aty fillon rrëfimi i tij.

Në Finlandën e qetë, mes një kulture të re dhe kujtimit të një atdheu të largët, Pajtimi e gjeti zërin e vet në letërsi. Që me romanin e tij të parë, “Kissani Jugoslavia” (Macja ime Jugosllavia), u bë një nga shkrimtarët më të përfolur në hapësirën nordike. Një roman ku një mace që flet, një baba i ashpër dhe një djalë që kërkon dashuri përzihen në një rrëfim surreal që e bën lexuesin të ndalojë dhe të mendojë: kush jam unë, dhe a mund të shpëtoj nga kujtimet e mia?

Romani i tij i dytë, “Crossing”, e thellon edhe më tej këtë pyetje. Një rrugëtim përmes qyteteve të Evropës, por edhe përmes identiteteve, ku protagonisti transformohet jo vetëm për të mbijetuar, por për të kuptuar se çfarë do të thotë të jesh vetvetja kur askush s’të pranon si të tillë.

“Kryqëzimi” (Crossing)  trajton historinë e një refugjati queer evropian që kërkon të rindërtojë vazhdimisht identitetin e tij, duke e konsideruar atë si fluid dhe performues. Kjo qasje e vendos veprën në një traditë letrare ku identiteti nuk është i pandryshueshëm, por mund të transformohet dhe të shprehet në forma të ndryshme.

Letërsia e Statovcit nuk është e lehtë, por është thellësisht njerëzore. Ajo flet për të gjithë ata që janë ndjerë të huaj në një vend, në një trup, në një emër. Ai shkruan me një ndjeshmëri që rrallë e has në autorët e rinj – si dikush që nuk i thotë lexuesit çfarë të ndiejë, por e udhëheq në një udhëtim ku emocionet zbulojnë vetveten.

Në vitet e fundit, ai është përkthyer në shumë gjuhë, ka fituar çmime letrare dhe është përfolur si një nga zërat më premtues të letërsisë evropiane. Por më shumë se kaq – Pajtim Statovci është bërë një dritare për shumë shqiptarë të rinj që jetojnë në diasporë dhe kërkojnë të flasin për përvojat e tyre me krenari dhe ndjeshmëri.

Letërsia e tij është si një pasqyrë e thyer: e vështirë për t’u parë, por e pamundur për t’u injoruar.

Dhe siç thotë vetë në një intervistë:

“Nuk mjafton të shpëtosh fizikisht nga lufta – duhet të shpëtosh edhe nga luftërat që mbart brenda vetes.”

Ndoshta është pikërisht ky zë që na mungon shpesh.

​Pajtim Statovci ka marrë disa çmime dhe nominime të rëndësishme për veprat e tij letrare:​

Çmimi Helsingin Sanomat për letërsinë (2014): për romanin e tij të parë, Kissani Jugoslavia (Macja ime Jugosllavia), i cili u vlerësua si debutimi më i mirë i vitit në Finlandë. ​

Çmimi Toisinkoinen për letërsinë (2016): për romanin e tij të dytë, Tiranan sydän (zemra e Tiranës). ​

Çmimi Finlandia (2019): për romanin e tij të tretë, Bolla, duke e bërë atë fituesin më të ri të këtij çmimi prestigjioz në Finlandë. ​

Finalist për Çmimin Kombëtar të Librit në SHBA (2019): për përkthimin në anglisht të romanit Crossing. ​

Nominim për Çmimin e këshillit nordik për letërsinë (2021): për romanin Bolla. ​

Çmimi Ndërkombëtar për Letërsinë (2024): për romanin Kissani Jugoslavia dhe përkthimin e tij në gjermanisht nga Stefan Moster. ​
Për sa i përket intervistave, Statovci ka dhënë disa të rëndësishme ku diskuton temat dhe frymëzimet e veprave të tij:​

Në një intervistë për The Guardian në vitin 2017, ai flet për ndikimin e identitetit të tij si refugjat në shkrimet e tij dhe për përdorimin e elementeve surrealiste në romanin My Cat Yugoslavia. ​

Në një bisedë me World Literature Today në vitin 2022, Statovci diskuton procesin e tij krijues dhe rëndësinë e lirisë absolute në shkrim. ​

Në një intervistë për PEN Transmissions në vitin 2022, ai trajton temat e protagonistëve kompleksë, mitologjinë shqiptare dhe shumëgjuhësinë. ​

Ndërsa nëse pyesni pse nuk e njohin Pajtimin në Kosovë (të paktën dikush si unë).

Statovci shkruan kryesisht në finlandisht, gjuhë që nuk kuptohet gjerësisht në Kosovë. Kjo e bën më të vështirë që veprat e tij të arrijnë te lexuesit kosovarë.

Si dhe për shkak të mungesës së përkthimeve të veprave të tij në gjuhën shqipe, lexuesit kosovarë nuk kanë pasur mundësinë të njihen me krijimtarinë e tij.