24 Shkurt, 2025

Prishtina, e bukur ose e shëmtuar, varësisht nga perceptimi juaj, është ajo që është, me historinë e mbajtur brenda dhe të njohur. Për ta nderuar, shpesh organizohen festivale në fusha të ndryshme, të cilat rrëfejnë, vetëdijesojnë dhe rikujtojnë diçka ose dikë.

Nga fillimi i këtij muaji deri në prill mbahet Festivali i Arkitekturës Moderne. Ky festival i dedikohet dokumentimit, promovimit dhe vlerësimit të trashëgimisë arkitekturore moderniste në Kosovë dhe po udhëhiqet nga Iniciativa MODERNe.

Përmbledhur nga historia orale e Kosovës dhe historia moderne, këtu është rrëfimi i disa prej objekteve të arkitekturës moderne në Prishtinë.

Trashëgimia moderne në Prishtinë (1960–1990) numëron një sërë shembujsh të mirë të arkitekturës moderne, të shoqëruar me vlera kulturore, sociale dhe ekonomike, që stimuluan dhe shoqëruan ndërtimin e tyre. Megjithatë, kjo pjesë e trashëgimisë sonë shpesh ka një reputacion negativ, e kategorizuar si “e huaj” dhe e imponuar. Si rezultat i këtij reputacioni negativ, si dhe faktorëve të tjerë të ndërlidhur—siç janë ndryshimet politike dhe shoqërore pas viteve ’99 në Kosovë, kryesisht të ndikuara nga procesi i privatizimit—një numër i konsiderueshëm i objekteve të trashëgimisë moderne u degradua, ndërsa pjesa e mbetur vazhdon të jetë në rrezik nga ambiciet për rrënim apo adaptim deri në tjetërsim të gjendjes burimore.

Ja disa prej tyre që ishin dhe disa që vazhdojnë të jenë:

Hotel “Bozhuri” (1955–1964)
Arkitekt: G. Nečajev

Emërtuar sipas lulëkuqeve që, sipas legjendës, u rritën nga gjaku i ushtarëve të rënë në Betejën e Kosovës, ndërtimi i “Bozhurit të Kosovës”, dizajnuar nga Boris Pozdnyakov në vitin 1954, shënon fillimin e qytetit modern urban. I stolisur me mozaikë të luftëtarëve nga mermeri dhe ornamente në ballkone në formë stemash, ndërtesa u bë shumë shpejt një pikë e rëndësishme referimi. Pas luftës së vitit 1999, hotelit iu dha një emër tjetër me ngarkesë historike, “Iliria”, por njerëzit ende i referohen si Bozhur, edhe pse sot nuk shihen më gjurmët e ndërtesës origjinale.

Privatizimi në vitin 2006 dhe rindërtimi i hotelit e shkëputën ndërtesën tërësisht nga trashëgimia e saj socialiste. Fasada prej xhami blu me vija në dukje elegante dhe trajtimi neoklasik i dritareve harkore dhe shtyllave e kthyen ndërtesën në një pastishë stilistike. Tranzicioni i hotelit nga arkitektura njerëzore në atë monumentale solli një tjetër ndryshim të emrit: Swiss Diamond Hotel.

Shtëpia e re e Mallrave “Gërmia”
Arkitekte: Liljana Rashevska

Shtëpia e re e Mallrave “Gërmia” është një nga projektet e pakta arkitektonike në Prishtinë të dizajnuara nga një grua. Liljana Rashevska, në përputhje me qendrat e tjera tregtare me fasada metalike, e veshur “Gërminë” me një tipologji tashmë të identifikueshme jugosllave. E ndërtuar në vitin 1972 për të përfaqësuar një ekonomi të re shtetërore të plotfuqishme, ajo zëvendësoi tregtarët që ndodheshin përgjatë rrugës nga Teatri Kombëtar deri në ish-rrugën “Divan Jolli”. Shkallët lëvizëse në brendësi, një risi për atë kohë, ishin veçanërisht mbresëlënëse për të rinjtë. Dikur një hapësirë shumë e qasshme, sot “Gërmia” mezi bie në sy, kryesisht për shkak të ndërhyrjeve në fasadën e jashtme dhe ndërrimit të funksionit të ndërtesës.

Objekti ishte planifikuar të zinte një pozitë të rëndësishme në bulevard, duke promovuar një planimetri të hapur dhe teknika bashkëkohore ndërtimi, përfshirë aplikimin e eskalatorëve për herë të parë në vend. Sipërfaqja prej rreth 4000 m² ishte kryesisht e dedikuar për aktivitet tregtar, duke përfshirë edhe hapësirat e administratës së objektit.

Banka Sllovene e Lubjanës
Arkitekt: Zoran Zakiq (1984)

Në përputhje me parimet e Bauhaus-it, Banka Sllovene e Lubjanës ka tipare të formës rrumbullake me qelq dhe çelik. Zhvillimi administrativ i kohës solli ndërtimin e kësaj banke pothuajse në përfundim të periudhës moderniste, duke kontribuar në formësimin e siluetës urbane të Prishtinës me një kullë administrative që ndiqte tendencat rajonale dhe ndërkombëtare. E dizajnuar nga Zoran Zakiq në vitin 1984, me dritare të vazhdueshme dhe sipërfaqe reflektuese, ndërtesa përfaqëson valën e arkitekturës moderniste që u shkëput nga béton brut-i.

Banka e Lubjanës ishte një investim slloven në Kosovë dhe njëkohësisht përgjigje ndaj kërkesës për barazi ekonomike pas demonstratave të vitit 1981. Objekti me fasadë prej qelqi zhvillohet në dy volume: P+4 dhe P+10. Fasada strukturore e tij paraqiti një revolucion në teknikën e ndërtimit.

Pallati i Rinisë (Boro dhe Ramizi) (1976–1982)
Arkitektë: Ž. Jankovič, H. Muhasilovič, S. Ešpek

Projekti pjesërisht i realizuar i Qendrës Rekreative dhe Sportive “Boro dhe Ramizi” ishte rezultat i konkursit arkitektonik të vitit 1974. Ndërtesa, me shërbime të ndryshme rekreative dhe sportive, përfshinte 6000 m² hapësirë shfrytëzuese, përbërë nga: salla universale, salla e vogël, patinazhi, salla për bowling, qendra tregtare, qendra rinore, hapësirat e hapura për sporte, si dhe pishina e mbyllur dhe e hapur.

Pallati i Shtypit “Rilindja” (1972–1978)
Arkitekt: G. Konstantinovski

Kulla administrative “Rilindja” dominoi siluetën e Prishtinës me një lartësi prej 18 katësh dhe mbi 70 metra, duke sjellë frymën brutaliste (përdorimin e betonit të papërpunuar) në arkitekturën moderne të kryeqytetit. Funksionalisht, objekti iu përgjigj nevojave të kohës për zhvillimin e shtypit në shqip. Struktura arkitektonike përbëhet nga tri volume të ndryshme, që përfshijnë zhvillimin e shtypshkronjës, librarisë dhe administratës. Elementet modulare të aplikuara në fasadë prodhuan një objekt elegant dhe madhështor. Megjithatë, ndërtesa i është nënshtruar ndërhyrjeve të ndryshme dhe gjendja e saj burimore është vështirë e dallueshme sot.